Spis treści
Jerzy Grotowski: Wizjoner, który na nowo zdefiniował teatr
Droga do esencji: Narodziny Teatru Laboratorium
Urodzony w 1933 roku Grotowski od wczesnych lat poszukiwał własnej ścieżki. Jego artystyczna podróż na dobre rozpoczęła się w 1959 roku, kiedy wraz z krytykiem i dramaturgiem Ludwikiem Flaszenem objął kierownictwo Teatru 13 Rzędów w Opolu. To właśnie tam zaczęły kiełkować idee, które wkrótce miały wstrząsnąć światem teatru. Ich praca nie była zwykłym wystawianiem sztuk, lecz dogłębnym badaniem rzemiosła aktorskiego. Był to prawdziwy artistic research, czyli artystyczne dochodzenie do prawdy o teatrze. Ta filozofia pracy znalazła swoje odzwierciedlenie w nowej nazwie, gdy zespół przeniósł się do Wrocławia – Teatr Laboratorium. Nazwa ta idealnie oddawała charakter ich misji: było to miejsce eksperymentów, poszukiwań i przekraczania granic.
Manifest Grotowskiego: Czym jest „Teatr Ubogi”?
Najważniejszą koncepcją, która narodziła się w Laboratorium, był „Teatr Ubogi”. W języku angielskim termin ten funkcjonuje jako Poor Theatre. Kluczowe jest zrozumienie, że słowo „ubogi” nie odnosiło się do braku środków finansowych, lecz do artystycznego ascetyzmu. Grotowski zadawał fundamentalne pytanie: co jest teatrowi absolutnie niezbędne do istnienia? W poszukiwaniu odpowiedzi eliminował kolejne warstwy teatralnej tradycji.
Odrzucenie tego, co zbędne
Grotowski uznał, że teatr może istnieć bez wielu elementów, które powszechnie uważano za jego fundament. Rezygnował więc z rozbudowanej scenografii, czyli scenic design, charakteryzacji, a nawet z muzyki pochodzącej z zewnętrznych źródeł. Wierzył, że dźwięk powinien rodzić się bezpośrednio z działań aktora. Zatarł również tradycyjny podział na scenę i widownię, często umieszczając widzów w samym centrum akcji. Wszystko po to, by skupić całą uwagę na tym, co uznał za absolutne sedno: bezpośredniej i autentycznej relacji aktor-widz, określanej po angielsku jako the actor-spectator relationship.
Aktor Totalny: Ciało, głos i duchowa transgresja
W „Teatrze Ubogim” cały ciężar przedstawienia spoczywał na aktorze. Grotowski postrzegał go nie jako odtwórcę roli, ale jako twórcę, który dokonuje aktu całkowitego odsłonięcia. Ten ideał nazwał „Aktorem Świętym” (The Holy Actor). „Świętość” w tym kontekście była świecka i odnosiła się do aktu ofiarowania siebie – swoich emocji, wspomnień i fizyczności – w imię sztuki. Aktorstwo stawało się procesem transgresji, przekraczania własnych, głęboko zakorzenionych barier. Można to opisać jako an act of self-revelation, czyli akt samoujawnienia.
Trening ponad granicami
Aby osiągnąć ten cel, aktorzy Teatru Laboratorium przechodzili niezwykle wymagający trening. Koncentrował się on na doskonałym opanowaniu ciała i głosu, co w angielskiej terminologii teatralnej określa się jako physical and vocal training. Nie chodziło jednak o czysto techniczną sprawność, ale o odblokowanie organicznych, niemal instynktownych impulsów. Przedstawienia takie jak „Akropolis” czy „Książę Niezłomny” były tego kulminacją – niezwykle intensywnymi spektaklami, które widzowie często opisywali jako a deeply visceral experience, czyli głęboko poruszające, instynktowne doświadczenie.
Poza sceną: Ewolucja idei w działaniach parateatralnych
W latach 70. Grotowski dokonał kolejnego radykalnego zwrotu. Stopniowo odchodził od tworzenia spektakli dla publiczności, kierując swoją uwagę na działania, które zatarły granicę między sztuką a życiem. Ten etap jego twórczości znany jest jako okres parateatralny. Były to intensywne, wielodniowe warsztaty i spotkania, w których uczestnicy, a nie aktorzy i widzowie, wspólnie badali możliwości międzyludzkiego kontaktu. Grotowski opisywał to jako przejście od „teatru przedstawień” do „kultury czynnej”. Jego celem było badanie rytualnych korzeni teatru i odnajdywanie uniwersalnych wzorców ludzkich zachowań, czyli universal patterns of human behaviour.
Globalne dziedzictwo: Jak Grotowski zmienił oblicze teatru
Wpływ Jerzego Grotowskiego na światowy teatr jest trudny do przecenienia. Jego metody treningowe i filozofia sztuki inspirowały i wciąż inspirują kolejne pokolenia artystów, w tym tak wybitne postaci jak reżyser Peter Brook. Koncepcje takie jak physical theatre (teatr fizyczny), w którym ciało aktora jest głównym środkiem wyrazu, w dużej mierze wywodzą się z jego poszukiwań. Dziedzictwo Grotowskiego to nie tylko legendarne spektakle, ale przede wszystkim rewolucyjna metodologia, która przypomniała światu, że siła teatru nie leży w widowiskowości, lecz w prawdzie i autentyczności ludzkiego spotkania.
Krótki słowniczek tematyczny
- Poor Theatre (Teatr Ubogi): Koncepcja teatru zredukowanego do esencji – relacji aktora i widza, bez zbędnych dekoracji.
- The Holy Actor (Aktor Święty): Ideał aktora, który poprzez sztukę dokonuje aktu całkowitego poświęcenia i samoujawnienia.
- Actor-spectator relationship (Relacja aktor-widz): Centralny punkt filozofii Grotowskiego, intymna i bezpośrednia więź tworzona podczas spektaklu.
- Corporeality / Physicality (Cielesność): Kluczowy element pracy aktorskiej; nacisk na ciało jako podstawowe narzędzie ekspresji.
- Paratheatrical activities (Działania parateatralne): Warsztaty i doświadczenia zacierające granicę między sztuką a życiem, skoncentrowane na autentycznym międzyludzkim kontakcie.
- Visceral experience (Doświadczenie wstrząsające/instynktowne): Określenie opisujące głęboki, emocjonalny i fizyczny odbiór przedstawienia przez widza.