Spis treści
Czym jest dadaizm? Bunt, absurd i narodziny anty-sztuki
Geneza dadaizmu: Jak chaos I Wojny Światowej zrodził nową sztukę
Aby zrozumieć, skąd wziął się dadaizm, musimy przenieść się do roku 1916. Europa tonie w ogniu I Wojny Światowej, a jej racjonalna, uporządkowana kultura doprowadziła do milionów ofiar na frontach. Właśnie w tym czasie w neutralnym Zurychu, w Szwajcarii, spotyka się grupa artystów-uchodźców – poetów, malarzy i myślicieli, takich jak Tristan Tzara, Hugo Ball czy Hans Arp. W ich oczach cała mieszczańska kultura, z jej logiką i wiarą w postęp, poniosła klęskę. Ich odpowiedzią na szaleństwo wojny była totalna negacja i artystyczny absurd. Miejscem narodzin ruchu stał się legendarny Cabaret Voltaire, który był prawdziwym kolebką ruchu (the cradle of the movement).
Sama nazwa „Dada” jest doskonałym odzwierciedleniem idei ruchu. Najpopularniejsza anegdota mówi, że została wybrana przez wbicie noża na oślep w słownik. „Dada” w języku francuskim oznacza drewnianego konika na biegunach. Słowo było dziecinne, absurdalne i, co najważniejsze, nic nie znaczyło. To był strzał w dziesiątkę. Nazwa sama w sobie była dziełem sztuki dadaistycznej – stworzonym przez przypadek, odrzucającym logikę i sens. Dyskutując o tym, możesz powiedzieć: Dadaism was a direct response to the horrors of World War I. It was a protest against the bourgeois values its founders believed had led to the conflict.
Główne idee i techniki dadaistów: Przewodnik po artystycznej rewolucji
Dadaizm nie był jednolitym stylem, lecz zbiorem postaw i metod twórczych, których wspólnym celem było szokowanie, prowokowanie i burzenie ustalonych norm. Artyści sięgali po zupełnie nowe, często kontrowersyjne techniki, aby wyrazić swój radykalny sprzeciw.
Ready-made: Kiedy zwykły przedmiot staje się dziełem sztuki
Czy suszarka do butelek może być rzeźbą? Marcel Duchamp, jedna z czołowych postaci ruchu, udowodnił, że tak. To on wprowadził do sztuki rewolucyjną koncepcję, którą nazwał po angielsku ready-made, czyli „przedmiot gotowy”. Jego najsłynniejszym dziełem tego typu jest „Fontanna” z 1917 roku – czyli zwykły pisuar podpisany pseudonimem „R. Mutt”. Praca wywołała ogromny skandal i została odrzucona przez jury wystawy, ale jej idea na zawsze zmieniła bieg historii sztuki. Duchamp argumentował, że to nie umiejętności rzemieślnicze, ale wybór i kontekst nadany przez artystę czynią z przedmiotu dzieło. To był początek sztuki konceptualnej (conceptual art), w której idea jest ważniejsza od formy. Duchamp rzucił wyzwanie samej definicji sztuki, co po angielsku można opisać jako: He challenged the very definition of what art could be.
Kolaż i fotomontaż: Wizualny krzyk przeciwko propagandzie
Dadaistów fascynował chaos i fragmentaryczność nowoczesnego miasta. Idealnym narzędziem do oddania tego wrażenia stał się kolaż (collage) i fotomontaż (photomontage). Artyści tacy jak Hannah Höch czy Raoul Hausmann wycinali fragmenty zdjęć z gazet i reklam, tworząc z nich nowe, często niepokojące i politycznie zaangażowane kompozycje. Te prace były wizualnym komentarzem do propagandy wojennej, kultu celebrytów czy zmieniającej się roli kobiet. Była to sztuka głęboko wywrotowa (subversive), która wykorzystywała nieoczekiwane zestawienie (juxtaposition) obrazów, aby zaszokować widza i zmusić go do krytycznego myślenia.
Poezja przypadku i manifesty: Słowo jako broń i nonsens
Bunt przeciwko logice objął również literaturę. Tristan Tzara opublikował słynną instrukcję tworzenia wiersza dadaistycznego: potnij artykuł z gazety na pojedyncze słowa, wrzuć je do worka, wymieszaj i wyciągaj po kolei. Powstały tekst będzie twoim wierszem. To doskonały przykład, jak artyści ci wykorzystywali element przypadku (embraced the element of chance). Inni, jak Hugo Ball, tworzyli poezję dźwiękową (sound poetry), czyli pozbawione sensu sekwencje sylab, które miały na celu oczyszczenie języka z jego logicznych i propagandowych naleciałości. Dadaiści głośno ogłaszali swoje poglądy w licznych manifestach (manifesto), w których w obrazoburczy, często agresywny sposób atakowali tradycyjną sztukę i kulturę.
Dziedzictwo dadaizmu: Jak anty-sztuka na zawsze zmieniła sztukę?
Chociaż ruch dadaistyczny jako zorganizowana grupa przetrwał zaledwie kilka lat i rozpadł się na początku lat 20. XX wieku, jego wpływ na sztukę jest nie do przecenienia. Z jego idei i fascynacji podświadomością bezpośrednio wyrósł surrealizm. Koncepcja ready-made utorowała drogę dla pop-artu Andy'ego Warhola w latach 60. oraz dla całej współczesnej sztuki konceptualnej i performance'u. Buntowniczy duch (rebellious spirit) dadaizmu jest widoczny w kontrkulturze, od ruchu punk rockowego po dzisiejszą sztukę internetową. Najważniejszym dziedzictwem dadaistów było danie artystom przyzwolenia na kwestionowanie wszystkiego i na nieograniczoną wolność twórczą. Jak można to podsumować? Dadaism truly paved the way for future generations of artists to question everything.
Dadaizm – słowniczek tematyczny
- Anti-art – (pol. anty-sztuka) termin używany przez dadaistów do opisania sztuki, która odrzuca tradycyjne definicje estetyki i wartości artystycznych.
- Avant-garde – (pol. awangarda) określenie na pionierskie, eksperymentalne ruchy w sztuce, wyprzedzające swoją epokę.
- Bourgeois values – (pol. wartości mieszczańskie) wartości związane z klasą średnią, takie jak porządek, logika i materializm, które dadaiści obwiniali o wybuch wojny.
- Conceptual art – (pol. sztuka konceptualna) nurt w sztuce, w którym najważniejsza jest idea, koncepcja dzieła, a nie jego wykonanie czy forma.
- Iconoclastic – (pol. obrazoburczy) postawa polegająca na atakowaniu i niszczeniu powszechnie szanowanych idei, tradycji i autorytetów.
- Juxtaposition – (pol. zestawienie) technika artystyczna polegająca na umieszczeniu obok siebie dwóch lub więcej kontrastujących ze sobą elementów w celu wywołania określonego efektu.
- Manifesto – (pol. manifest) publiczna deklaracja programowa, w której grupa artystyczna lub ruch ogłasza swoje cele i założenia.
- Photomontage – (pol. fotomontaż) technika kolażu polegająca na tworzeniu kompozycji z fragmentów fotografii.
- Ready-made – (pol. przedmiot gotowy) koncepcja artystyczna Marcela Duchampa, polegająca na uznaniu za dzieło sztuki gotowego, fabrycznie wyprodukowanego przedmiotu.
- Subversive – (pol. wywrotowy) działający w sposób podważający lub niszczący istniejący porządek społeczny, polityczny lub artystyczny.